Μετά τα περίφημα εμβόλια και τις ξαφνικίτιδες ένα νέο ζήτημα έχει αρχίσει να κάνει κύκλους στο διαδίκτυο με άμεσο αποτέλεσμα όμως και στον πραγματικό κόσμο. Τα αστυνομικά τμήματα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας έχουν γεμίσει με τεράστιες ουρές.
Οι ουρές αυτές σχηματίζονται από ανθρώπους οι οποίοι σπεύδουν στα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα, περιμένουν επί ώρες στην ουρά προκειμένου να καταφέρουν να αποφύγουν τις νέου τύπου ταυτότητες που έρχονται από Σεπτέμβρη.
Ο λόγος που τις αποφεύγουν είναι ότι θεωρούν πως εντός αυτών των καρτών υπάρχουν τσιπάκια παρακολούθησης. Αν, λοιπόν, βγάλουν τώρα την παλιά ταυτότητα, αυτή θα έχει ισχύ 10 ετών και επομένως δεν θα χρειαστεί να την αλλάξουν.
Πρόκειται για μία συνωμοσιολογία που προφανώς δεν έχει κανένα νόημα. Τι κρύβεται, λοιπόν, πίσω από αυτές τις τόσο σκληρές πεποιθήσεις;
Για να καταλάβουμε καλύτερα την ψυχοσύνθεση που κρύβεται πίσω από αυτή μιλήσαμε με τον Δημήτρη Παπαδημητριάδη MD MSc, που είναι ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας των βιβλίων Άγχος και Κατάθλιψη Μικρές Εισαγωγές.
Γιατί είναι τόσο ελκυστικές για την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση οι θεωρίες συνωμοσίας;
Πρόσφατες μελέτες, όπως αυτές που διεξήχθησαν από τους Douglas κ.ά. (Thinking & Reasoning, 2020) και Swami κ.ά. (Personality and Individual Differences, 2021), αποκαλύπτουν ότι υπάρχουν συγκεκριμένες γνωστικές προκαταλήψεις στην προσέλκυση ανθρώπων προς τις θεωρίες συνομωσίας.
Η προκατάληψη επιβεβαίωσης, για παράδειγμα, ωθεί τους ανθρώπους να αναζητούν ή να υιοθετούν πληροφορίες που ευθυγραμμίζονται με τις προκατασκευασμένες αντιλήψεις τους, όπως ότι υπάρχει μία τρίτη δύναμη - έξω από εμάς - που ελέγχει με δόλο τις μοίρες μας. Αυτή η ψευδαισθητική επιβεβαίωση ενισχύει τη γοητεία των συνωμοσιολογικών αφηγήσεων που επικυρώνουν τέτοιες ατομικές προοπτικές.
Επιπλέον, στο σύνθετο μωσαϊκό της ανθρώπινης αντίδρασης στις θεωρίες συνωμοσίας η συναισθηματική διάσταση διαπλέκεται με τη γνωστική. Η έρευνα των van Prooijen και Douglas (Memory Studies, 2017) καταδεικνύει ότι αυτές οι θεωρίες παρέχουν συχνά μια αίσθηση ενδυνάμωσης, επιτρέποντας σε ορισμένους ανθρώπους να διατηρήσουν τον έλεγχο πάνω σε αβέβαιες - για τους ίδιους - καταστάσεις. Αυτή η διαπλοκή των γνωστικών και συναισθηματικών πτυχών δημιουργεί μια σαγηνευτική αφήγηση, που είναι ταυτόχρονα εξαπλουστευμένη, εύληπτη και αντηχεί βαθιά στον ανθρώπινο ψυχισμό.
Αλλά και η εξελικτική προοπτική, όπως αναπτύσσεται από τους Bost κ.ά. (Social Psychological and Personality Science, 2018) και τους Whitson και Galinsky (Science, 2008), προσφέρει ενδιαφέρουσες ιδέες για την ελκυστικότητα των θεωριών συνωμοσίας. Φαίνεται ότι εξέλιξη έχει σμιλέψει στο μυαλό μας ένα προσαρμοστικό χαρακτηριστικό που αφορά στην ακούσια τάση μας να συνδέουμε ανόμοια γεγονότα σε συνεκτικές - αν και συνωμοσιολογικές - αφηγήσεις, ώστε να ερμηνεύουμε γρήγορα τον κόσμο και να ανταποκρινόμαστε σε όλες τις δυνητικές απειλές για την επιβίωσή μας.
Ως ψυχίατρος που περιηγείται στις περιπλοκές του ανθρώπινου νου, θεωρώ λοιπόν ότι η γοητεία των θεωριών συνωμοσίας προέρχεται από ένα αμάλγαμα γνωστικών προκαταλήψεων, συναισθηματικής απήχησης και εξελικτικών υπολειμμάτων.
Υπάρχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που έχουν οι άνθρωποι που είναι πιο ευεπίφοροι σε θεωρίες συνωμοσίας;
Σίγουρα, η ευαισθησία στις θεωρίες συνωμοσίας συχνά διαπλέκεται με την αλληλεπίδραση ατομικών χαρακτηριστικών και ψυχολογικών προδιαθέσεων. Η επιστημονική μελέτη δείχνει ότι τα άτομα που παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα δεκτικότητας σε νέες ιδέες μπορεί να είναι πιο επιρρεπή στην υιοθέτηση αυτών των θεωριών.
Επιπλέον, ο μακιαβελισμός, ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που χαρακτηρίζεται από την τάση χειραγώγησης των άλλων και την κυνική κοσμοθεωρία, έχει συσχετιστεί με μεγαλύτερη αποδοχή των θεωριών συνωμοσίας, όπως προτείνεται στην εργασία των Marchlewska κ.ά. (Personality and Individual Differences, 2018). Η κλίση προς τη συνωμοσιολογική σκέψη μπορεί επίσης να τροφοδοτείται από την ανάγκη για μοναδικότητα, όπως συζητείται από τους Douglas κ.ά. (Current Directions in Psychological Science, 2017).
Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η ευαισθησία στις θεωρίες συνωμοσίας επηρεάζεται από πλήθος παραγόντων πέραν των ατομικών χαρακτηριστικών, συμπεριλαμβανομένου του κοινωνικοπολιτικού πλαισίου, των γνωστικών προκαταλήψεων και της συναισθηματικής απήχησης που ανέφερα προηγούμενα.
Ποιος είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος να τους πείσουμε ότι η εικόνα της πραγματικότητάς που έχουν φτιάξει είναι στρεβλή;
Η προσπάθεια να πείσουμε αυτούς τους ανθρώπους ότι η αντίληψή τους για την πραγματικότητα - η οποία εδράζεται σε θεωρίες συνωμοσίας - είναι διαστρεβλωμένη, απαιτεί μια διακριτική προσέγγιση που συνδυάζει ενσυναίσθηση, τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία και προσαρμοσμένες παρεμβάσεις. Αναγνωρίζοντας ότι οι γνωστικές προκαταλήψεις μπορούν να οχυρώσουν τις πεποιθήσεις τους, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος των σωκρατικών ερωτήσεων, όπως διερευνήθηκε από τους Lewandowsky et al. (Journal of Applied Research in Memory and Cognition, 2017). Αυτή περιλαμβάνει την ήπια καθοδήγησή τους να αξιολογούν κριτικά τα αποδεικτικά στοιχεία, ενθαρρύνοντας την επανεξέταση της στάσης τους.
Η άμεση αντιπαράθεση σπανίως αποδεικνύεται αποτελεσματική, καθώς συχνά πυροδοτεί το φαινόμενο των αντιδράσεων, ενισχύοντας περαιτέρω τις φαύλες πεποιθήσεις. Αντ' αυτού, η εμπλοκή σε ενσυναισθητική ακρόαση και η επικύρωση των συναισθημάτων τους, εισάγοντας παράλληλα διαφοροποιημένα αντεπιχειρήματα, μπορεί να αποβεί πιο γόνιμη, όπως προτείνει ο van der Linden στο "The backfire effect: Implications for theory and practice" (Educational Psychology, 2017). Η χρήση οπτικών βοηθημάτων, όπως τα infographics, με τα πραγματικά δεδομένα, μπορεί επίσης να βοηθήσει στην παρουσίαση σύνθετων πληροφοριών με κατανοητό τρόπο, ευθυγραμμιζόμενη με τα ευρήματα των Cook και Lewandowsky (Topics in Cognitive Science, 2016).
Τέλος, η συνεργατική διερεύνηση εναλλακτικών απόψεων, υποστηριζόμενη από αξιόπιστες έρευνες, μπορεί να τονώσει τη γνωστική ευελιξία. Σε κάθε περίπτωση, το κλειδί είναι η υπομονή, καθώς η διάλυση βαθιά ριζωμένων πεποιθήσεων απαιτεί χρόνο. Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση, που συνδυάζει την ψυχολογία, την κοινωνιολογία, τις σπουδές επικοινωνίας και τη γνωστική επιστήμη, έχει τη δυνατότητα να ανοίξει σταδιακά το δρόμο προς μια πιο ισορροπημένη αντίληψη της πραγματικότητας.
Έχει νόημα να αναζητούμε το ψυχολογικό ή χαρακτηρολογικό τους προφίλ ή πρέπει να αναζητήσουμε περισσότερο τους κοινωνικούς παράγοντες πίσω από τις πεποιθήσεις τους;
Τα ψυχολογικά και χαρακτηριολογικά προφίλ δεν είναι καθολικά και αλληλεπιδρούν πράγματι με διάφορους κοινωνικούς παράγοντες. Για παράδειγμα στη χώρα μας η κρίση χρέους της προηγούμενης δεκαετίας και η συνεχιζόμενη οικονομική ανισότητα τροφοδοτούν την πάγια πεποίθηση ότι εξωτερικοί παράγοντες - ένας ισχυρός άλλος, όπως το “κακό σύστημα” - μηχανεύονται αδιάκοπα στρατηγικές ελέγχου που υπερβαίνουν τις ατομικές μας δυνατότητες. Και ότι εμείς πρέπει να αντιμετωπίζουμε καχύποπτα οτιδήποτε μας προτείνεται ή μας επιβάλλεται, όπως τα εμβόλια ή οι ψηφιακές διευκολύνσεις στις συναλλαγές μας με το κράτος, και να αναζητούμε την ασφάλεια μόνο μέσα σε παραδόσεις που διατηρούν κάποια καθαρότητα, όπως η θρησκευτική πίστη, συρρέοντας πίσω από ακραίους εκφραστές της ή πίσω από ακραίες ιδεολογίες που υπόσχονται προστασία.
Ασφαλώς, η αναγνώριση του αντίκτυπου αυτών των κοινωνικών παραγόντων δεν αναιρεί τη σημασία των ψυχολογικών προφίλ. Αντίθετα, υπογραμμίζει την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντός του και υπογραμμίζει τη σημασία της βελτίωσης των συνθηκών ζωής σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού, ώστε οι θεωρίες συνομωσίας να μη βρίσκουν εύκολα πρόσφορο έδαφος. Την ίδια στιγμή είναι απαραίτητη μία ολιστική προσέγγιση για την ανάκτηση της εμπιστοσύνης όλων των πολιτών στους θεσμούς και στην επιστήμη, που προϋποθέτει τη θεραπεία των δυσλειτουργιών τους.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
