Το σύμπαν είναι χαοτικό. Δεν μπορεί ο ανθρώπινος νους να αντιληφθεί το μέγεθος του. Συνεχώς επεκτείνεται. Από το πρώτο δευτερόλεπτο μέχρι και σήμερα. Ο χώρος, δηλαδή, διαστέλλεται. Στο πρώιμο στάδιο (πληθωριστική εποχή) εκθετικά, αργότερα -και πλέον- με μικρότερο μεν, αλλά αυξανόμενο ρυθμό.
Εικάζουμε ότι το σύμπαν είναι υπερσφαιρικό. Άλλες εκτιμήσεις μιλούν για επίπεδο. Εκτός από το σχήμα του, δεν γνωρίζουμε ούτε τα ακριβή του όρια. Ξέρουμε, όμως, την ηλικία του: 13,8 δισεκατομμύρια έτη (η Γη όπου κατοικούμε έχει το 1/3 της ηλικίας του σύμπαντος). Τι περιλαμβάνει; Το σύνολο της ύλης, της ενέργειας και της πληροφορίας.
Η ανθρώπινη γνώση περιορίζεται εντός των ορίων του παρατηρήσιμου σύμπαντος. Πέρα από τα «σύνορα» αυτά, υπάρχουν τοποθεσίες του σύμπαντος από τις οποίες το φως δεν είχε αρκετό χρόνο (!) να φτάσει -ακόμη- στην Γη, ώστε να το δούμε. Δεν αρκούν, δηλαδή, τα 13,8 δις έτη, χρειάζονται περισσότερα κι ενώ το φως ταξιδεύει με ταχύτητα που προσεγγίζει τις 300 χιλιάδες χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Οπότε, οι αποστάσεις είναι -επιεικώς- αδιανόητες.
Στο παρατηρήσιμο σύμπαν, λοιπόν, λέγεται πως υπάρχουν περισσότεροι από 170 δισεκατομμύρια γαλαξίες. Οι γαλαξίες αποτελούν τεράστια βαρυτικά συστήματα αστέρων (σαν τον Ήλιο) που περιφέρονται γύρω από το κέντρο τους, αλλά κι αερίων, αστρικής σκόνης και σκοτεινής ύλης.
Στον δικό μας Γαλαξία υπάρχουν τουλάχιστον 200 δις αστέρες - πιθανώς και περισσότεροι. Αστέρας είναι το λαμπερό αέριο ουράνιο σώμα που παράγει ενέργεια από πυρηνικές αντιδράσεις σύντηξης που συμβαίνουν στον πυρήνα του. Τους παρατηρούμε εύκολα, διά γυμνού οφθαλμού και χωρίς τηλεσκόπιο, τη νύχτα στον ουράνιο θόλο. Τα αστέρια, που λέμε, στην πραγματικότητα είναι... ήλιοι.
Οι αστέρες αυτοί συνθέτουν συστήματα σαν το δικό μας ηλιακό σύστημα, με πλανήτες και δορυφόρους. Τον Μάιο του 2023 ήταν γνωστοί 5,382 εξωπλανήτες (πλανήτες πέρα από τα όρια του ηλιακού μας συστήματος) σε 3,974 πλανητικά συστήματα, εκ των οποίων τα 858 είχαν πάνω από έναν πλανήτη. Πρόκειται για αριθμούς διαρκώς μεταβαλλόμενους, αφού συνεχώς ο άνθρωπος κάνει νέες ανακαλύψεις.
«Που είναι όλοι;»
Για μια στιγμή: αφού εκεί έξω υπάρχουν τόσα πολλά πλανητικά συστήματα και τόσα άστρα διασκορπισμένα σε 2 τρισεκατομμύρια γαλαξίες σε όλο το σύμπαν, είναι δυνατόν να... είμαστε μόνοι μας; Σκεφτείτε πως αν ήταν εφικτό όλα τα παραπάνω να αποτυπωθούν σε έναν χάρτη, η Γη όχι μόνο δεν θα ήταν σαν μια κουκίδα, αλλά... δεν θα φαινόταν καν. Ούτε ο Ήλιος, ούτε ο Γαλαξίας μας, ούτε η γαλαξιακή μας «γειτονιά». Μπορεί, λοιπόν, ένα τόσο μικρό μέρος -αναλογικά με τα μεγέθη που μας περιβάλλουν- να είναι το μοναδικό που φιλοξενεί ζωή - και δη ζωή με νοημοσύνη;
Ένα από όλα αυτά τα (τρισεκατομμύρια) αιωρούμενα αντικείμενα του αχανούς διαστημικού χώρου, δεν θα 'χει πάνω στην επιφάνεια του (ή στα έγκατα του, όπως η Ζάιον στο Matrix) κάτι που να κινείται, να αναπνέει, να ζει; Σαν εμάς ή, έστω, περίπου σαν εμάς;
Κι εδώ είναι που κολλά το παράδοξο του Φέρμι: πρόκειται για μια λογική αντίφαση που ανέπτυξε ο Ιταλός φυσικός, Ενρίκο Φέρμι (1901-1954), και σχετίζεται με την πλήρη απουσία στοιχείων για την ύπαρξη εξωγήινων πολιτισμών, παρότι οι αστρονομικές μετρήσεις υποδηλώνουν πως υπάρχουν 40 δισεκατομμύρια -εν δυνάμει κατοικήσιμοι- πλανήτες μόνο στον Γαλαξία μας.
Ακριβώς επειδή ο αριθμός των πλανητών είναι τεράστιος, σε θεωρητικό επίπεδο είναι υπαρκτή η πιθανότητα σε κάποιο ποσοστό των πλανητών να έχει αναπτυχθεί ζωή. Σε μικρότερο ποσοστό δε, μπορεί να έχει υπάρξει και πολιτισμός με νοημοσύνη. Αυτός ο πολιτισμός θα έχει -στην θεωρία πάντα- αναπτύξει τεχνολογία τέτοια ούτως ώστε να έχει την δυνατότητα για διαστρικά ταξίδια (ανεξάρτητα με το αν θα έχει αποκτήσει τη τεχνολογία να ξεπεράσει την ταχύτητα του φωτός) κι έτσι θα έπρεπε η Γη να έχει ήδη δεχθεί επίσκεψη από εξωγήινους. Όχι μια. Πολλές.
Το παράδοξο δεν έχει εξηγηθεί, ωστόσο πολλές ήταν οι προσπάθειες προς αυτήν την κατεύθυνση. Επιγραμματικά, είτε οι νοήμονες πολιτισμοί είναι εξαιρετικά σπάνιοι, είτε οι αποστάσεις στο σύμπαν είναι πράγματι τόσο μεγάλες (σε σχέση και με το επίπεδο της τεχνολογίας που ανέπτυξε ένας πολιτισμός) που αποτελούν τροχοπέδη στην επαφή μεταξύ πολιτισμών. Άλλες πάλι θεωρίες υποστηρίζουν πως μπορεί να βρέθηκαν κατά το παρελθόν στην Γη χωρίς να τους κινήσει κάτι την προσοχή (άρα κι έφυγαν), ενώ φτάνουμε και στο σενάριο πως... μπορεί να βρίσκονται ήδη στην Γη - και να μην το γνωρίζουμε!
Η υπόθεση περί σπάνιας Γης
Μια παρένθεση για την υπόθεση της σπάνιας Γης: σύμφωνα με αυτήν η ζωή και κατ' επέκταση η νοημοσύνη στην Γη προέκυψε από έναν ανεπανάληπτο -ίσως και μοναδικό- συνδυασμό γεγονότων, που δεν έχει υπάρξει πουθενά αλλού στο σύμπαν. Φερειπείν, η κατάλληλη μάζα του Ήλιου που δεν είναι ούτε πολύ μικρή αλλά ούτε και πολύ μεγάλη, ή η κατάλληλη απόσταση της Γης από τον Ήλιο, ή η κατάλληλη θέση του Ήλιου μας μέσα στον Γαλαξία (μακριά από το κέντρο του, άρα και λιγότερο πιθανό να δεχθεί συγκρούσεις με κομήτες) είναι κάποιες από τις παραμέτρους που καθιστούν την Γη... σπάνια.
Ακόμη, η παρουσία της Σελήνης με τη μεγάλη μάζα που βοηθά στο να είναι σταθερός ο άξονας περιστροφής της Γης, ή η θέση κι η παρουσία του Δία που λειτουργεί προστατευτικά -ως ασπίδα- από αστεροειδείς και κομήτες, ή το ισχυρότερο -σε σχέση με αυτό που θα της αναλογούσε υπό κανονικές συνθήκες- μαγνητικό πεδίο της Γης*, που μας προστατευεί από τη σωματιδιακή ακτινοβολία του Ήλιου. Η άποψη περί σπάνιας Γης έχει αρκετούς υποστηρικτές, αλλά υπάρχουν κι αμφισβητήσεις προς αυτήν.
*Σημείωση: Η Γη είχε συγκρουστεί με ένα σώμα που είχε μάζα παρόμοια με εκείνη του Άρη, κατά τα πρώτα στάδια του σχηματισμού της. Προϊόν αυτής της σύγκρουσης ήταν η Σελήνη, ο δορυφόρος μας, όπως κι η πρόσθεση επιπλέον μάζας στον μεταλλικό πυρήνα του πλανήτη μας. Εξού κι η ενδυνάμωση του μαγνητικού πεδίου της Γης, το οποίο έγινε πιο ισχυρό σε σχέση με αυτό που θα έπρεπε να έχει αναλογικά με τη μάζα της.
Όλα ξεκίνησαν από ένα αστείο
Επανερχόμενοι στο παράδοξο του Φέρμι, έχει αξία να το τοποθετήσουμε χρονολογικά στο 1950, όταν ο Ενρίκο Φέρμι, στο παρατήριο του Λος Άλαμος στις Ηνωμένες Πολιτείες, έκανε ένα τυπικό διάλειμμα για μεσημεριανό, μαζί με τους συναδέλφους του. Εκείνη την περίοδο στα ΜΜΕ υπήρχαν κάμποσες αναφορές για UFO.
Ο Φέρμι, στο πλαίσιο σχετικής κουβέντας, φέρεται χάριν αστεϊσμού να φώναξε «μα που είναι όλοι;», αναφερόμενος στους εξωγήινους, κι οι συνάδελφοι του γέλασαν. Ξεκίνησε από μια πλάκα, για να καταλήξει τελικά σε υπολογισμούς και την ανάπτυξη ενός πιο ολοκληρωμένου σκεπτικού αναφορικά με το γεγονός, πως δεν μπορούσαμε να εντοπίσουμε τους εξωγήινους - ή έστω κάποιο στοιχείο που να οδηγεί σε αυτούς.
Πιθανές εξηγήσεις
Το παράδοξο του Φέρμι δεν έχει (ακόμη) απάντηση, εξού κι η χρήση της λέξης «παράδοξο». Αν προσπαθήσουμε να απαριθμήσουμε τις πιθανές εξηγήσεις του, ενδεχομένως να μπερδευτούμε ακόμη περισσότερο, με αποτέλεσμα οι υπαρξιακές μας περιέργειες να... οργιάσουν!
- Δεν έχουν υπάρξει άλλα όντα με νοημοσύνη
- Οι πολιτισμοί με νοημοσύνη έχουν τη τάση να αυτοκαταστρέφονται
- Οι αποστάσεις είναι πολύ μεγάλες
- Η εξωγήινη ζωή απλώς δεν υπάρχει
- Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι ακόμη πολύ νέος ώστε να τους εντοπίσει
- Είναι ήδη εδώ, αλλά δεν τους έχουμε εντοπίσει
- Είναι ήδη εδώ, αλλά δεν έχει ανακοινωθεί από τις αρχές η παρουσία τους
- Απομονώνονται σε εικονικά περιβάλλοντα κι αδιαφορούν για τον φυσικό κόσμο
- Ο τρόπος παρατήρησης του ανθρώπινου πολιτισμού δεν είναι σωστός
- Δεν διαθέτουν προχωρημένη τεχνολογία
Όπως θα διαπιστώσατε, οι παραπάνω εξηγήσεις διαφέρουν μεταξύ τους και μπορούν να εμπίπτουν σε ευρύτερες, πιο γενικές κατηγορίες εξηγήσεων. Όπως, για παράδειγμα, ότι α) δε συνίσταται να συναντήσουμε - επικοινωνήσουμε με άλλους πολιτισμούς, β) δεν είναι εφικτό (είτε εξαιτίας μας, είτε λόγω αδυναμίας των άλλων πολιτισμών, είτε γιατί υπάρχει μια γενική αιτία που δεν το καθιστά εφικτό), γ) γνωρίζουν για την ύπαρξη μας, αλλά μας αποφεύγουν, δ) βρίσκονται ήδη στην Γη και ε) ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο για να επιτύχει κάτι τέτοιο.
Η εξίσωση του Ντρέικ
Ας σταματήσουμε, λοιπόν, στις δέκα εξηγήσεις, καθώς χρειάζεται να γνωρίζουμε ένα σημαντικό εργαλείο ως προς τις διάφορες εκτιμήσεις γύρω από το παράδοξο: την εξίσωση του Ντρέικ. Την δημιούργησε το 1961 ο Αμερικανός αστρονόμος, Φρανκ Ντρέικ (1930-2022), κι αποτελείται από επτά μεταβλητές. Ουσιαστικά αποτελεί μέσο εκτίμησης των πιθανών εξωγήινων πολιτισμών στον γαλαξία μας. Επί χάρτου:
- R∗, ο μέσος ρυθμός του σχηματισμού νέων αστέρων στον Γαλαξία,
- fp, το ποσοστό των σχηματισμένων αστέρων οι οποίοι διαθέτουν πλανήτες,
- ne για τα άστρα που διαθέτουν πλανήτες, ο μέσος αριθμός των πλανητών οι οποίοι πιθανώς μπορούν να υποστηρίξουν ζωή,
- fl, το ποσοστό των πλανητών στους οποίους η ζωή αναπτύσσεται επιτυχώς,
- fi, το ποσοστό των πλανητών στους οποίους υπάρχει νοήμων ζωή με τον δικό της πολιτισμό,
- fc, το ποσοστό των πολιτισμών αυτών οι οποίοι έχουν τις τεχνικές δυνατότητες απομακρυσμένης επικοινωνίας
- L, η χρονική διάρκεια κατά την οποία αυτοί οι πολιτισμοί εκπέμπουν ανιχνεύσιμα σήματα.
Το Ν δηλώνει τον αριθμό των εξωγηίνων πολιτισμών που προκύπτει.
Ποιο είναι το πρόβλημα της παραπάνω εξίσωσης; Μόνον οι πρώτες τρεις παράμετροι λαμβάνουν τιμές που προκύπτουν από αστρονομικές παρατηρήσεις (R∗ = 1,5 - 3 νέα άστρα / έτος, fp = 1 πλανήτης / αστέρα, ne = 3 με 5 πλανήτες ανά άστρο που διαθέτει πλανήτες και μπορούν να υποστηρίξουν ζωη). Οι τέσσερις τελευταίες παράμετροι είναι παντελώς άγνωστες και μπορούν να έχουν μόνο θεωρητικές τιμές, αφού δεν έχουμε ως ανθρωπότητα ανακαλύψει εξωγήινη ζωή.
Τι προσπάθειες κάναμε για να εντοπίσουμε εξωγήινους;
Καλά όλα αυτά, αλλά τι έκανε ο άνθρωπος για να εντοπίσει εξωγήινους; Από το 1960 η ύπαρξη εξωγήινης ζωής αποτελεί αντικείμενο εξειδικευμένης έρευνας. Ο οργανισμός SETI (Αναζήτηση για Εξωγήινη Νοημοσύνη) της NASA δραστηριοποιείται στην ανεύρεση σχετικών στοιχείων. Βέβαια, αν κι η έρευνα είναι διαρκής εδώ και πολλές δεκαετίες, ο SETI δεν κατάφερε να ανακαλύψει ακόμη κάτι μέσα από τα ραδιοτηλεσκόπια.
Γενικώς η ραδιοτεχνολογία παρέχει την δυνατότητα ανίχνευσης σημάτων από μακρινές περιοχές του Γαλαξία κι ένα διάσημο ραδιοσήμα που έστειλε ο άνθρωπος προς το διάστημα είναι το Μήνυμα του Αρεσίμπο. Εκπέμφθηκε το 1974 από το παρατηρητήριο του Αρεσίμπο με κατεύθυνση το διάστημα και περιείχε βασικές πληροφορίες - σε κωδικοποιημένη μορφή - σχετικά με τον άνθρωπο και τον πλανήτη μας.
Σκοπός της εκπομπής του ραδιοσήματος ήταν η επικοινωνία με άλλον εξωγήινο πολιτισμό που θα λάβει και θα αποκρυπτογραφήσει το μήνυμα. 210 bytes (όλα κι όλα) αποτελούν το μήνυμα, ήτοι 1,679 δεκαδικά ψηφία, κι η συνολική του εκπομπή κράτησε κάτι λιγότερο από τρία λεπτά.
Ένας εναλλακτικός τρόπος επικοινωνίας - τεκμήριο της ύπαρξης μας είναι ο χρυσός δίσκος του Βόγιατζερ. Πρόκειται για δύο ίδιους δίσκους «φορτωμένους» με ήχους και εικόνες από την Γη, οι οποίοι βρίσκονται πάνω στα σκάφη Βόγιατζερ 1 και Βόγιατζερ 2 που εκτοξεύθηκαν το 1977 προς το διάστημα. Απευθύνονται σε άγνωστο παραλήπτη και περιέχουν, μεταξύ άλλων, χαιρετισμούς σε 55 διαφορετικές γλώσσες, μουσική και ήχους από την Γη. «Χαιρετισμούς στους φίλους μας στα αστέρια, ευχόμαστε να σας συναντήσουμε κάποια μέρα», αναφέρει ένα μήνυμα εξ αυτών, ηχογραφημένο στα αραβικά.
Φυσικά πρόκειται για «μήνυμα σε μπουκάλι που ταξιδεύει στον κοσμικό ωκεανό», όπως το είχε χαρακτηρίσει ο αστροφυσικός Καρλ Σέιγκαν (1934-1996). Κακά τα ψέματα, είναι εξαιρετικά πιθανό να μη μάθουμε ποτέ αν θα ολοκληρώσουν την αποστολή τους οι χρυσοί δίσκοι, φτάνοντας στα χέρια κάποιου εξωγήινου πολιτισμού. Αντίστοιχες χρυσές πλάκες είχαν τοποθετηθεί και στα διαστημικά σκάφη Πάιονηρ 10 και Πάιονηρ 11 που εκτοξεύθηκαν το 1972 και το 1973 αντιστοίχως.
Η άλλη άποψη από τον Στίβεν Χόκινγκ
Οκ, εμείς θέλουμε πολύ να μάθουμε τι υπάρχει εκεί εξώ και μας κρύβεται (ή δεν το βλέπουμε). Από την άλλη πλευρά ωστόσο, πώς είμαστε βέβαιοι ότι οι εξωγήινοι -εφόσον υπάρχουν και μας βρουν ή τους βρούμε- θα ήταν φιλικοί απέναντι στο ανθρώπινο είδος;
«Αν οι εξωγήινοι μας επισκεφθούν το αποτέλεσμα θα είναι παρόμοιο με την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο» τόνιζε ο Στίβεν Χόκινγκ τα τελευταία χρόνια της ζωής του κι εξηγούσε: «Μπορεί για την Ευρώπη το αποτέλεσμα να ήταν θετικό, όμως για τους ιθαγενείς δεν ήταν. Άρα, οι πιο εξελιγμένοι εξωγήινοι θα φτάσουν στη Γη με διάθεση να κατακτήσουν και με στόχο να δημιουργήσουν αποικίες σε άλλους πλανήτες».
Σε άλλη χρονική στιγμή, ο Βρετανός κοσμολόγος είχε αναφέρει πως «μια μέρα μπορεί να φτάσει σε 'μας ένα σήμα από έναν πλανήτη, θα ήταν όμως καλύτερο να το σκεφτούμε καλά πριν απαντήσουμε». Δεν ήταν λίγες οι φορές που ο αείμνηστος επιστήμονας προειδοποίησε την ανθρωπότητα, βλέποντας απαισιόδοξα το οποιοδήποτε σενάριο επικοινωνίας με εξωγήινους. Ο ίδιος, πάντως, τόνιζε πως όσο μεγάλωνε, ήταν όλο και πιο βέβαιος πως δεν είμαστε μόνοι στο σύμπαν.
Όπως κι αν έχει, υπάρχει μια φράση του συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας, Άρθουρ Κλαρκ, που εμπεριέχει όλη την ουσία των πραγμάτων: «Υπάρχουν δύο πιθανότητες: είτε είμαστε μόνοι μας στο σύμπαν, είτε όχι. Κι οι δύο πιθανότητες είναι εξίσου τρομακτικές».
Αυτό που είναι δεδομένο είναι πως το παράδοξο του Φέρμι ακόμη αναζητά χειροπιαστά στοιχεία που θα οδηγήσουν με τη σειρά τους σε ακριβέστερες επεξηγήσεις. Κι ίσως κάποτε μάθουμε αν είμαστε μόνοι στο σύμπαν ή όχι. Ο άνθρωπος προχωρά, η τεχνολογία διαρκώς εξελίσσεται και καθημερινά οι αστροφυσικοί φτάνουν σε νέες κοσμολογικές ανακαλύψεις. Αυτές είναι που δημιουργούν αισιοδοξία για το μέλλον, με την ελπίδα πως όσο περνά ο καιρός, ο άνθρωπος θα γεμίζει με γνώση και θα προχωρά σε καινούργιες, αξιόπιστες παρατηρήσεις.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
