Αν έπρεπε κάποιον να κατηγορήσω στην πορεία της ζωής μου για λάθος χειρισμούς σε διάφορους τομείς από τις ερωτικές και φιλικές σχέσεις μέχρι επαγγελματικά βήματα και φοβίες αυτό σίγουρα πέρα από τον καθρέφτη μου θα ήταν το Χόλιγουντ. Μπορεί το σινεμά να εμπνέεται από τη ζωή, πολλές φορές όμως όταν πας να το αντιγράψεις μπορεί να καταλήξει σε κακή φάρσα. Αυτό που δεν είχα σκεφτεί όμως -μέχρι που έπεσα πρόσφατα πάνω σε μία ομάδα μελέτης παραμυθιών- είναι ότι μπορώ να κατηγορήσω και τα παραμύθια για μερικά λάθος πράγματα που πήγαν στη ζωή μου. Κι αν όχι για τα λάθος πράγματα σίγουρα για κάποια στερεότυπα που απέκτησα.
Διαβάστε ακόμη: Best sellers: Αυτοί είναι οι 10 πιο πλούσιοι συγγραφείς στον κόσμο
Τα παραμύθια αν και φαινομενικά αθώα πολλές φορές στην τρυφερή παιδική ηλικία όπου οι επιρροές χτίζουν την βάση της προσωπικότητάς μας μπορεί να οδηγήσουν σε πολλά στερεότυπα που μπορεί να τα κουβαλάμε και στην ενήλικη ζωή μας. Με αφορμή την έναρξη του κύκλου μελέτης παραμυθιών, η Μαρία Δήμου, ψυχολόγος Λακανικού προσανατολισμού εξηγεί στο Reader.gr πώς μπορεί τα παραμύθια από την Σταχτοπούτα και τον Παπουτσωμένο Γάτο μέχρι την Πεντάμοφη και το Τέρας και το Ασχημόπαπο να μας επηρεάσουν από τα παιδικά μας χρόνια μέχρι την ενήλικη ζωή μας.
Πως επηρεάζουν τα παραμύθια την ψυχολογία μας ως παιδιά;
Όλοι οι μεγάλοι ψυχαναλυτές από τον Φρόυντ ως τον Λακάν πίστευαν ότι τα παραμύθια αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν τον ψυχισμό των παιδιών με τρόπο ασφαλή. Όταν η κακιά μάγισσα του παραμυθιού ισοδυναμεί με μια απειλητική μητέρα, τα τρία γουρουνάκια με τον συνασπισμό των αδελφών απέναντι σε έναν απειλητικό λύκο/μπαμπά, ένας καλός βασιλιάς με έναν αυστηρό πατέρα, μια νονά νεράιδα με μια υπερπροστατευτική γιαγιά κτλ., τότε, με αυτόν τον τρόπο το παιδί ταυτίζεται με διάφορα κακά, απειλητικά ή συμπαθή πρότυπα, χωρίς να απειλείται από το εξωτερικό περιβάλλον και την πραγματικότητα. Κι αυτό γιατί στην καθημερινότητα του το παιδί δεν μπορεί ίσως να επιβληθεί στα υπαρκτά γι’ αυτό πρότυπα, διότι του δημιουργούν άγχος ή ενοχή. Όταν το παιδί ταυτίζεται με τα πρότυπα του παραμυθιού αποφορτίζεται όντας ελεύθερο να αυτοσχεδιάσει. Είτε νιώθει να πνίγεται από υπερπροστασία είτε να απειλείται από ωμές συμπεριφορές όταν ταυτίζεται με ήρωες και πρότυπα παραμυθιών ηρεμεί και καταπραΰνει τις εσωτερικές εντάσεις του.
Πως αυτά επιδρούν στην ζωή μας αργότερα ως ενήλικοι;
Μέσα από τα παραμύθια, ως παιδιά, περνάμε από συναισθηματικές διεργασίες που πραγματοποιούνται σε ένα συμβολικό - φαντασιακό επίπεδο. Αυτές οι διεργασίες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη δόμηση ολόκληρης της προσωπικότητας μας ως παιδιά, καθώς μας εμπνέουν για λύσεις, μας δίνουν οπτική, καταστέλλουν τους φόβους μας, μας προβληματίζουν εποικοδομητικά δοκιμάζοντας τις ψυχικές μας αντοχές εκ του ασφαλούς για μια διαφωτιστική προοπτική για το μέλλον μας ως ενήλικες. Μας προετοιμάζουν σαν μια εικονική πραγματικότητα, για τις δύσκολες εκδοχές μιας ενήλικης πραγματικότητας. Τα παραμύθια με λίγα λόγια, είναι ένα προσποιητό που χωρίς αυτό η παιδική ψυχή δε θα μπορούσε να ντυθεί ζεστά για τα μελλοντικά κρύα της ενηλικίωσης.
Υπάρχουν καλά και κακά παραμύθια;
Υπάρχουν καλοί και κακοί ήρωες των παραμυθιών. Σε ένα παραμύθι, ειδικά όταν μιλάμε για κλασικά αφηγήματα, οι ρόλοι και οι χαρακτήρες βρίσκονται είτε στη μία, είτε στην άλλη πλευρά του διπόλου καλό-κακό, κάτι που είναι ξεκάθαρο κι εμφανές από την αρχή της κάθε ιστορίας σε κάθε χαρακτήρα μέσα στην πλοκή. Σπάνια συναντάμε κάποιο χαρακτήρα που μοιάζει να αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στο καλό και το κακό, ή που να περνά από το ένα άκρο στο άλλο, κατά την εξέλιξη της ιστορίας. Έχουμε, δηλαδή, χαρακτήρες μονοδιάστατους, που κινούνται σε ένα μόνο επίπεδο ηθικής κι αξιακού συστήματος, καθ’ όλη τη διάρκεια του παραμυθιού, κάτι που τους καθιστά πιο κατανοητούς κι ερμηνεύσιμους για τα παιδιά. Το παραμύθι παρέχει ένα είδος συναισθηματικής ταύτισης στο παιδί, αφού εκφράζει απόλυτα δύο διαφορετικές πλευρές της προσωπικότητάς του, μια αρνητική και μια θετική: από τη μια τα φορτισμένα συναισθήματά του και τις επιθυμίες του για λύτρωση από τα δεινά που υφίσταται ή που νομίζει ότι βιώνει και από την άλλη τα όνειρά του για επίτευξη των στόχων του, για δύναμη και για ευτυχία.
Ποια είναι τα κυρίαρχα στερεότυπα που αναπαράγουν τα παραμύθια;
Τα παραμύθια μιλούν για βασιλιάδες και βασίλισσες, για όμορφες κοπέλες και γενναίους πρίγκιπες, για κακούς λύκους και κυνηγούς, για νεράιδες, καλές νονές, τρομακτικά πλάσματα, κακές μάγισσες, μοχθηρές μητριές, νάνους, γίγαντες. Οι ιστορίες εκτυλίσσονταν σ’ έναν κόσμο φανταστικό, μαγικό, όπου παράλληλα θίγονταν ζητήματα άκρως ρεαλιστικά και διαχρονικά. Σ΄ αυτό τον μη πραγματικό κόσμο ο ήρωας καλείται να αντιμετωπίσει – όπως και στην πραγματική ζωή- εμπόδια και δυσκολίες, και να αγωνιστεί προκειμένου να ζήσει ευτυχισμένος. Μέσω του παραμυθιού το παιδί μεταφέρεται σε ένα διαφορετικό κόσμο, στον οποίο «βιώνει» την ηθική σύγκρουση ανάμεσα στο καλό και το κακό, το επιτρεπτό και το απαγορευμένο, το θάρρος και τη δειλία. Μέσα σε αυτόν τον «αρχετυπικό» κόσμο το παιδί σμιλεύεται, δυναμώνει.
Παράλληλα το παραμύθι αντανακλά τους κυρίαρχους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες και αξίες και τις επικρατούσες αντιλήψεις και προσδοκίες για το τί σημαίνει να είναι κανείς διαφορετικός και το πώς αναμένεται να του συμπεριφέρονται. Οι πράξεις και οι αντιδράσεις των χαρακτήρων των παραμυθιών διαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς, που ασκούν ιδιαίτερη επίδραση στο ψυχισμό του παιδιού. Πράγματι τα παραμύθια αποτελούν κατάλληλο πεδίο για να διερευνήσει κανείς τα στερεότυπα που επικρατούν σε διάφορες εποχές, πολιτισμούς και κοινωνίες. Η γυναίκα στο παραμύθι συνήθως παρουσιάζεται να έχει πιο παθητική θέση και ρόλο συγκριτικά με τον άντρα. Ως θετικά χαρακτηριστικά της προβάλλονται κυρίως η καλοσύνη, η υπακοή, η ευαισθησία της, η ευαλωτότητα της, είναι εύθραυστη και έχει ανάγκη έναν άντρα για να την προστατεύει.
Ονειρεύεται να ερωτευθεί και να κάνει οικογένεια. Στοιχείο που την κάνει να ξεχωρίζει είναι η ομορφιά της, ενώ σπάνια γίνεται λόγος για τις πνευματικές της ικανότητες ή την ευφυΐα της. Οι δε μητριές εμφανίζονται να είναι φθονερές, πανούργες γυναίκες- συχνά και μάγισσες- που θέλουν το κακό της ηρωίδας- θετής τους κόρης. Οι άντρες, αντίθετα, προβάλλονται κυρίως ως ανεξάρτητοι, έξυπνοι, δραστήριοι, δυναμικοί, θαρραλέοι, γενναίοι. Είναι η δική τους παρέμβαση που θα φέρει τη λύση του προβλήματος, είναι εκείνοι που θα σώσουν την κοπέλα που βρίσκεται σε κίνδυνο. Πρότυπα και στερεότυπα πλασμένα έτσι ώστε να σμιλεύσουν στη παιδική συνείδηση βασικές αρχές για μια πρώτη ιδέα ενός κόσμου άλλοτε απατηλού κι άλλοτε ρεαλιστικού με αρκετές τζούρες χρυσόσκονης ώστε να είναι εύπεπτα και να μεταβολίζονται από τη παιδική ψυχή. Γι' αυτό άλλωστε υποστηρίζω πως τα παραμύθια δε πρέπει να διαβάζονται στα παιδιά τη νύχτα για να τα κοιμίζουν, μα μέσα στην ημέρα για να τα αφυπνίζουν.
Βλέπουμε τα τελευταία χρόνια σημαντικές προσπάθειες και στην Ελλάδα να γίνουν τα παραμύθια όλο και πιο συμπεριληπτικά. Μπορούμε να ελπίζουμε ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σήμερα θα έχουν όλο και λιγότερα στερεότυπα;
Το πρόβλημα που εγώ παρατηρώ είναι ότι τα παραμύθια του σήμερα γίνονται όλο και πιο ρεαλιστικά, μπαίνουν απευθείας στο θέμα βάζοντας τη παιδική ψυχή σε μια δοκιμασία πραγματικότητας από πολύ νωρίς. Άλλωστε είναι γνωστό πως σχεδόν όλα τα κλασικά παραμύθια ήταν πρωτογραμμένα με μεγάλη ωμότητα και με το πέρασμα των χρόνων, παραλήφθηκαν σκληρές λεπτομέρειες και μπήκε η λεγόμενη χρυσόσκονη. Τώρα βλέπουμε μια επιστροφή στη σκληρότητα. Ευτυχώς υπάρχουν οι εξαιρέσεις. Δυστυχώς τα τάμπλετ, τα παιχνίδια και η εικονική πραγματικότητα έχουν πάρει τη θέση ενός κλασικού παιδικού διηγήματος, τα παιδιά πια είναι σαν να τρέχουν σε μια ψυχική κούρσα μέσα στη πραγματικότητα έστω και εικονική, πριν καν μπουσουλίσουν.
Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε ότι ασκείται κριτική σε κλασικά έργα όχι μόνο παραμύθια, αλλά και έργα τέχνης, ταινίες. Στο 2022 πλέον θεωρείτε ότι κάποια αργά είναι ξεπερασμένα;
Η παράδοση είναι παράδοση πέρα από στερεότυπα ή κατευθυνόμενη σκέψη. Μοιραία ο άνθρωπος καθώς μεγαλώνει όντας κοινωνικό ον και περνώντας μέσα από το αλέτρι του κυνισμού, του μινιμαλισμού και του νεοφιλελευθερισμού αποκτά άποψη για το τι χρειάζεται να αφήσει ή να κρατήσει. Τα στερεότυπα και η κλασική τροπή των παραμυθιών ή και των έργων τέχνης δεν υπαγορεύουν υποχρεωτικά συγκεκριμένες νόρμες, θα έλεγε κανείς πως κάνουν μαλάξεις στη παιδική ψυχή ώστε να αντέξει τα απανωτά σοκ ενός μελλοντικού ρεαλισμού που ξεπερνά και διαρρηγνύει τη φαντασίωση, με αποτέλεσμα το πραγματικό όπως το ονομάζει ο Λακάν να γίνεται αφόρητη πηγή άγχους όταν λείπουν τα απαραίτητα προσποιητά στη ζωή.
Η αλήθεια έτσι κι αλλιώς ποτέ δε μπορεί να ειπωθεί ολόκληρη. Μέσα από τη κλασική τέχνη, μέσα από τα κλασικά παραμύθια η αλήθεια ντύνεται με κάποια ιδανικά ώστε να μη ξυπνούν απότομα τη καρδιά ενός παιδιού που ακόμη ψυχικά είναι υπό καταστολή. Αυτή άλλωστε είναι και η διεργασία του ονείρου, κατά τον Φρόιντ για να συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε και να μη διαταράσσεται ο ύπνος μας συνεχώς από εφιάλτες. Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι αν το 2022 κάποια έργα αν παραμένουν ξεπερασμένα. Το ζήτημα μάλλον επικεντρώνεται στο αν θα παραμείνουν έργα που διαμορφώνουν βασικές κλασικές αποχρώσεις συναισθημάτων (άσχετα από στερεότυπα και προκαταλήψεις) μέσα σε έναν κόσμο που επικρατεί το άσπρο, μαύρο, γκρι, πρόχειρες σκιτσογραφίες, βιαστικές ξεπατικωτούρες κυνισμού και αλήθειας λες και το άλμα της ανθρωπότητας θα καθυστερήσει από τον ρομαντισμό και τον ελεγχόμενο ηρωισμό μιας παιδικής ψυχής που ζητά να κερδίσει λίγο χρόνο στο "παραμύθι" της, ώστε να προλάβει να δυναμώσει.
Στα σεμινάρια που κάνετε ποια παραμύθια εξετάζετε και με ποιον τρόπο;
Στην ομάδα μελέτης παραμυθιών εξετάζουμε κλασικά παραμύθια, ευρέως γνωστά. Παραμύθια με τα οποία όλοι μας μεγαλώσαμε, σμιλευτήκαμε, δυναμώσαμε. Μέσα από τη Λακανικη θεωρία, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε και να εξοικειωθούμε με βασικές αρχές της παιδικής και ενήλικης ψυχολογίας και εξατομίκευσης. Σε συνδυασμό με το «στάδιο του καθρέφτη», ο Λακάν ανέπτυξε τη θεωρία του για τις τρεις τάξεις της πραγματικότητας, όπως την αντιλαμβανόμαστε κατά την ανάπτυξή μας. Τα επίπεδα που διέκρινε είναι, το φαντασιακό, το συμβολικό και, τέλος, το πραγματικό. Το φαντασιακό στάδιο – που σχετίζεται με το «στάδιο του καθρέφτη», λόγω της ταύτισης του «εγώ» με την κατοπτρική εικόνα – έχει να κάνει με τη συνάντηση της εικόνας με τη φαντασία, τη γέννηση των συναισθημάτων αλλά και την έννοια του σημαινόμενου, δηλαδή τη σημασία που αποκτούν τα πράγματα για το υποκείμενο.
Στο στάδιο αυτό της ανάπτυξης, κατά το οποίο ένα παιδί ταυτίζεται με τις εικόνες που προσλαμβάνει, κι ιδιαίτερα με τα πρότυπα και τις απεικονίσεις του καλού, τα παραμύθια και οι χαρακτήρες που παρουσιάζουν, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο να αποτελέσουν μια θετική επιρροή για αυτό και να το βοηθήσουν να περάσει ομαλά στα επόμενα στάδια ανάπτυξης. Στη τελική θα μάθουμε πως κάθε παραμύθι αποτελεί ένα σύνθωμα, μια μοναδική ιστορία με ήρωες που απολαμβάνουν, επιθυμούν, ματαιώνονται και νικούν, πάντα με στόχο να ζήσουν αυτοί καλά μα εμείς, καλύτερα.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
