«Μαζί με τα παιδιά μου παρακολουθούμε με κατάνυξη θρησκευτική ένα σημείο απέναντι στην Ακρόπολη. Αυτός είναι ο κόσμος όλος. Και βλέπομε τη γερμανική σημαία σιγά - σιγά να υποστέλλεται, να εξαφανίζεται, σαν να την κατάπιε ο Ιερός Βράχος. Και ν' αρχίζη ν' ανεβαίνη στον ιστό το αγαπημένο χρώμα του ουρανού μας», έτσι περιέγραψε Ιωάννα Τσάτσου τη στιγμή που η ναζιστική σημαία κατέβηκε δίχως την παραμικρή επισημότητα. Ένας στρατιώτης την πήρε υπό μάλης και με κατεβασμένο το κεφάλι έφυγε. Τόσο απλά. Έτσι τελείωσε η μεγαλύτερη νύχτα. Μια νύχτα που κράτησε 1264 ημέρες. Οι καμπάνες χτυπούσαν χαρμόσυνα. «Χριστός Ανέστη» φώναζαν οι Αθηναίοι. Τι και αν ήταν Οκτώβριος; Ανάσταση. Μια μεγάλη γιορτή μόλις είχε ξεκινήσει. Μια γιορτή, όμως, που κράτησε μόλις 53 ημέρες. Μετά, στις 3 Δεκεμβρίου 1944, ο εφιάλτης επέστρεψε. Αυτή τη φορά με τη μορφή του εμφυλίου πολέμου.
Ο δρόμος προς την ελευθερία
Ήδη από τους πρώτους μήνες του 1944 η έκβαση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είχε κριθεί οριστικά. Τον Ιούνιο με την απόβαση στη Νορμανδία, μπήκε η «ταφόπλακα» στο όνειρο του Χίτλερ για μια Ευρώπη υποταγμένη στους Ναζί. Ήταν ζήτημα χρόνου, πλέον, το πότε οι ευρωπαϊκές χώρες, η μία μετά την άλλη, θα αρχίσουν να απελευθερώνονται. Την ίδια εποχή οι ηγέτες των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας και της Σοβιετικής Ένωσης προσπαθούσαν να ορίσουν τους κανόνες της επόμενης ημέρας προκειμένου να μη βρεθεί η Ευρώπη ξανά στη δίνη ενός μεγάλου πολέμου που αυτή τη φορά θα γινόταν ανάμεσα σε (πρώην) συμμάχους.
Στις 9 Οκτωβρίου του 1944 και στη λεγόμενη «Τέταρτη Διάσκεψη της Μόσχας» ή «Διάσκεψη του Τολστόι» λόγω του κωδικού ονόματος που της είχε δοθεί και ήταν το επώνυμο του διάσημου Ρώσου συγγραφέα, Τσόρτσιλ και Στάλιν, μεταξύ άλλων, μοιράζουν τα Βαλκάνια σε σφαίρες επιρροής. Η Ελλάδα περνούσε στη σφαίρα επιρροής της Μεγάλης Βρετανίας με τη σύμφωνη γνώμη του «πατερούλη» και η μοίρα της είχε προδιαγραφεί πριν καν απελευθερωθεί.
Στην Αθήνα ήδη από τις αρχές Σεπτεμβρίου, ο λαός ήταν έτοιμος να ξεσπάσει και να γιορτάσει την ελευθερία του. Ήταν δεδομένο πως θα έρθει και, μάλιστα, σύντομα. Κανείς, ωστόσο, δεν ήξερε το πότε ακριβώς και κυρίως κανείς δεν ήξερε το τι θα ακολουθήσει μετά αφού ήταν ξεκάθαρο πως το ΕΑΜ θα μπορούσε να αναλάβει εύκολα την εξουσία. Θα το έκανε; Και αν το έκανε πως θα αντιδρούσαν οι Βρετανοί; Στις 6 Οκτωβρίου ο «Ριζοσπάστης» καλεί όλους τους πατριώτες να δείξουν «πειθαρχία και πνεύμα θυσίας», διότι η εξασφάλιση της δημόσιας τάξης και ομαλής πολιτικής ζωής αποτελεί εθνική επιταγή.
Από τις 7 Οκτωβρίου ξεκίνησε η απόβαση των βρετανικών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο. Η δύναμη του ΕΑΜ (του ΚΚΕ δηλαδή) είχε προκαλέσει ιδιαίτερη ανησυχία στον ίδιο τον Βρετανό πρωθυπουργό, Ουίνστον Τσόρτσιλ. Παράλληλα η Κυβέρνηση του Βουνού είχε πάρει τον δρόμο προς την Αθήνα. Από το Καρπενήσι και το Γαλαξίδι με ένα καΐκι του ΕΛΑΝ στο Πόρτο Γερμενό και στη συνέχεια με καμιόνι μέσω Μεγάρων στην Ελευσίνα.
Το κλίμα ήταν τεταμένο αλλά εκείνες τις ημέρες αυτό που προείχε ήταν να φύγει και ο τελευταίος ναζί στρατιώτης από την πρωτεύουσα. Μέχρι και την τελευταία στιγμή, σε διάφορα σημεία της Αθήνας και του Πειραιά, καταγράφονταν μικρές σε έκταση αλλά μεγάλες σε ένταση μάχες μεταξύ ανταρτών και των εναπομείναντων Γερμανών στρατιωτών. Ο αέρας ελευθερίας, ωστόσο, είχε αρχίσει να πνέει και όλοι περίμεναν απλά το σύνθημα για να ξεχυθούν στο δρόμο.
Η μεγάλη ημέρα της λευτεριάς
Το βράδυ της 11ης Οκτωβρίου, ο Γερμανός αντιπτέραρχος, στρατιωτικός διοικητής Νοτίου Ελλάδος Χέλμουτ Φέλμυ δηλώνει ότι τα γερμανικά στρατεύματα αποσύρονται από την Αθήνα που έχει ήδη κηρυχθεί ανοχύρωτη πόλη. Το επόμενο πρωί ο Φέλμυ, συνοδευόμενος από τον κατοχικό δήμαρχο Αθηναίων Άγγελο Γεωργάτο και τους λιγοστούς ναζί στρατιώτες που έχουν μείνει σαν φρουρά του, καταθέτει στεφάνι στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Περίπου την ίδια ώρα (όλα αυτά έγιναν περίπου στις 9:30 το πρωί) ένας Γερμανός στρατιώτης υπέστειλε τη ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη, την πήρε υπό μάλης και αποχώρησε με σκυμμένο το κεφάλι, σηματοδοτώντας το τέλος της γερμανικής κατοχής. Στη συνέχεια όλοι μαζί, με κομβόι, έφυγαν από την Αθήνα κινούμενοι προς τον βορρά!
Είναι η στιγμή που οι καμπάνες από τις εκκλησίες αρχίζουν να χτυπούν χαρμόσυνα. Ακατάπαυστα. Χιλιάδες Αθηναίοι, κάθε ηλικίας, ξεχύνονται στους δρόμους και αγκαλιασμένοι αρχίζουν να πανηγυρίζουν. Η λευτεριά που τόσο πολύ όλοι περίμεναν, είχε έρθει.
«Ήταν ένα κάρο φορτωμένο νέους και νέες που ξεφωνίζανε. Στο άλογο που τραβούσε το κάρο καθότανε καβάλα μια γυναίκα μελαχρινή σα γύφτισσα που είχε στο κεφάλι και στους ώμους ένα σάλι επαναστατικά κατακόκκινο. Φορούσε κίτρινο φουστάνι κι είχε διάφορα χαϊμαλιά στο στήθος, κρατούσε μια ελληνική σημαιούλα και ξεφώνιζε τραγουδώντας: ''Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη…''. Μια παρέα μάγκες γυρίζανε με ένα χαρτονένιο Χίτλερ κρεμασμένο σε ένα κοντάρι και φωνάζανε ρυθμικά ''Εμπατίρησε''.. Πολλά τραμ και καμιόνια ανεβοκατέβαιναν τους κεντρικούς δρόμους φορτωμένα παιδιά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που φωνάζανε συνθήματα των οργανώσεών τους. Είδα και μια παρέλαση πιτσιρίκων με ξύλινα τουφέκια, του ''παιδικού μετώπου'' του ΕΑΜ», γράφει ο συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς για τη «μεγάλη ημέρα» (Γιώργος Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου, Αθήνα: Εστία).
Ο Κώστας Παράσχος, δημοσιογράφος, ένας από τους εκατοντάδες χιλιάδες Αθηναίους που βρέθηκαν στο κέντρο της πόλης, περιγράφει την πρωτόγνωρη εμπειρία που έζησε: «Μπήκα άθελά μου στο ρυθμό που επικρατούσε γύρω μου. Τι κάναμε δηλαδή; Μα απλό πράγμα: χαιρόμαστε και δεν ξέραμε πώς να εκφράσουμε τον ενθουσιασμό μας […] Τώρα μας ενδιέφερε να ζήσουμε τη μεγάλη μέρα» (Κώστας Παράσχος, Η απελευθέρωση, Αθήνα: Ερμής 1983).
«Σε κάθε γωνιά βουίζουν τα χωνιά (…). Ανεβασμένοι στ' αυτοκίνητα ρίχνουν οι ΕΑΜίτες τα συνθήματα που τ' αρπάζει με μια φωνή ο κόσμος και τα κάνει βουή και σάλπισμα για να φτάσουν απ' άκρη σ' άκρη της Ελλάδας: Κανένα άσυλο στους προδότες! Λευτεριά - Λαοκρατία!», γράφει ο «Ριζοσπάστης» που κυκλοφορεί ύστερα από 8 χρόνια ελεύθερα πλέον στο κέντρο της πρωτεύουσας. Ήταν η τελευταία ημέρα που οι Αθηναίοι γιόρτασαν ενωμένοι. Τις επόμενες ημέρες το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο που είχε «γεννηθεί» μέσα στη φωτιά του πολέμου, διοργάνωσε τεράστια συλλαλητήρια. Το ίδιο έκανε και ο ΕΔΕΣ αλλά σε διαφορετικά σημεία της πόλης.
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών εγκαταστάθηκε στην Αθήνα τριμελές κλιμάκιο της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας από τους υπουργούς Φ. Μανουηλίδη, Γ. Ζεύγο και Θ. Τσάτσο για να αναλάβει την εξουσία των απελευθερωμένων περιοχών ενώ η Αστυνομία, που τελούσε υπό τις διαταγές του Άγγελου Έβερτ, συνέλαβε τον τελευταίο κατοχικό πρωθυπουργό Ι. Ράλλη ο οποίος είχε παραμείνει στη Μητρόπολη καθ’ όλη τη διάρκεια της 12ης Οκτωβρίου. Την ίδια τύχη είχε και ο Γ. Τσολάκογλου και οι υπουργοί της κυβέρνησής του αλλά και διευθυντές εφημερίδων που είχαν συνεργαστεί ανοιχτά με τους Γερμανούς.
Η επίσημη άφιξη της Ελληνικής Κυβέρνησης υπό τον Γ. Παπανδρέου, στην οποία το ΕΑΜ συμμετείχε με έξι υπουργούς, έγινε το πρωί της Τετάρτης 18 Οκτωβρίου 1944. Αρχικά ο Παπανδρέου και μέλη της Κυβέρνησης κατευθύνθηκαν στην Ακρόπολη, όπου ύψωσαν την ελληνική σημαία την οποία μετέφεραν κορίτσια του Λυκείου Ελληνίδων με την συνοδεία ευζώνων και αντιστασιακών. Αμέσως μετά τη δοξολογία στη Μητρόπολη ο Παπανδρέου εκφώνησε στην Πλατεία Συντάγματος τον ιστορικό «Λόγο της Απελευθέρωσης».
«Ένας νέος κόσμος θα υψωθεί από τα ερείπια» είχε πει τότε ο «Γέρος της Δημοκρατίας» ο οποίος αν και αριστοτεχνικά το απέφευγε σε όλη τη διάρκεια της ομιλίας του τελικά αναγκάστηκε, από τα δυνατά συνθήματα των ΕΑΜιτων, να πει και τη φράση που έμεινε στην ιστορία: «πιστεύομεν και εις την λαοκρατίαν». Τελικά, τίποτα απ' όλα αυτά δεν έγινε. Σε εκείνα τα ερείπια προστέθηκαν ακόμα περισσότερα. Μετά από 53 ημέρες με έντονη πόλωση και μπόλικο πολιτικό παρασκήνιο η χώρα βρισκόταν μπροστά στο φάσμα του Εμφυλίου. Τα αιματηρά Δεκεμβριανά επισφράγισαν αυτή την πορεία. Η πορεία προς την καταστροφή είχε ξεκινήσει και επίσημα και, δυστυχώς, τίποτα δεν μπορούσε να τη σταματήσει. Η Συμφωνία της Βάρκιζας που ακολούθησε αποδείχθηκε κενό γράμμα και η χώρα βυθίστηκε σε έναν ακόμα πόλεμο. Ακόμα πιο σκληρό και αιματηρό από τον προηγούμενο που άφησε βαθιές πληγές στο «σώμα» της Ελλάδας. Τον Εμφύλιο Πόλεμο που (τυπικά) τελείωσε τον Αύγουστο του 1944 αλλά ουσιαστικά κράτησε μέχρι και την πτώση της χούντας, το 1974.
Η χαμένη ταινία του Φίνου που δεν προβλήθηκε ποτέ στην Ελλάδα
Το τέλος της ναζιστικής κατοχής στην Αθήνα είχε «αιχμαλωτίσει» ο Φιλοποίμην Φίνος δημιουργώντας μια ιστορική ταινία η οποία, ωστόσο, δεν προβλήθηκε ποτέ ολόκληρη στην Ελλάδα γιατί (το πιθανότερο σενάριο) είχε μια φιλοεαμική οπτική.
Την ταινία ανακάλυψε πολλά χρόνια αργότερα ο Έλληνας σκηνοθέτης κινηματογραφικών ταινιών και ντοκιμαντέρ και σκηνοθέτης της τηλεόρασης Ροβήρος Μανθούλης και την χρησιμοποίησε ολόκληρη στο εξάωρο ντοκιμαντέρ του, «Βίοι παράλληλοι του Εμφυλίου» (1999) όπου σκιαγράφησε τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. Εξι ωριαίες ταινίες με κινηματογραφικά ντοκουμέντα παρακολουθούν από κοντά τις μαρτυρίες 17 προσώπων που έζησαν ή μελέτησαν την περίοδο του Εμφυλίου. Επτά από αυτούς πήραν μέρος στην Εθνική Αντίσταση και στον Δημοκρατικό Στρατό, πέντε πολέμησαν στις τάξεις του κυβερνητικού Εθνικού Στρατού και πέντε είναι ιστορικοί ή μελετητές αρχείων (πρόκειται για τους Μάριο Πλωρίτη, Φίλιππο Ηλιού, Βάσο Μαθιόπουλο, Μανόλη Γλέζο, Αλέξανδρο Λ. Ζαούση και Νίκο Κέντρο). Το υλικό συμπληρώνεται από τις κινηματογραφημένες ομιλίες τριών κορυφαίων ιστορικών προσωπικοτήτων της εποχής, του Γουίνστον Τσόρτσιλ, του Χάρυ Τρούμαν και του Τζορτζ Μάρσαλ, καθώς και από τον ιστορικό διάλογο Τσόρτσιλ – Στάλιν που γυρίστηκε με βάση τα πρακτικά των Συνομιλιών της Μόσχας τον Οκτώβριο του 1944.
Το απόσπασμα της ταινίας του Φίνου που θα παρακολουθήσετε προέρχεται από το ντοκιμαντέρ του Μανθούλη και η περιγραφή είναι του ίδιου.
Το συγκλονιστικό είναι πως την παραμονή της απελευθέρωσης οι τελευταίοι ναζί αποφάσισαν να χτυπήσουν την Καισαριανή, το προπύργιο του ΕΑΜ. Οι μάχες που έγιναν εκεί ήταν σκληρές. Όσοι αντιστασιακοί συνελήφθησαν, απαγχονίστηκαν από τους Γερμανούς, οι οποίοι φρόντισαν να αφήσουν το αιματηρό τους σημάδι ακόμα και την τελευταία στιγμή. Ανάμεσα στους αγωνιστές που απαγχονίστηκαν ήταν και ο πατέρας του Φίνου…
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
